Lời Tòa soạn: Phòng, chống tham nhũng (PCTN) khu vực ngoài Nhà nước bắt đầu được đặt ra từ năm 2009, khi Việt Nam trở thành thành viên của Công ước liên hợp quốc về Chống tham nhũng. Đến năm 2018, chủ trương mở rộng hoạt động PCTN ra khu vực ngoài Nhà nước đã được đưa vào Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng. Cụ thể hóa chủ trương này, Luật PCTN 2018 và Nghị định 59/2019/NĐ-CP đã dành tỷ lệ quan trọng để quy định chi tiết các nội dung liên quan đến PCTN ngoài khu vực Nhà nước.

Sau nhiều năm thực hiện, công tác PCTN nói chung và PCTN ngoài khu vực Nhà nước nói riêng đã có những bước tiến rõ nét, nhưng biểu hiện tham nhũng ngoài khu vực công vẫn có nhiều diễn biến phức tạp. Mới đây nhất, Bộ Chính trị đã có Kết luận về tiếp tục tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng, chống tham nhũng, tiêu cực; trong đó nhấn mạnh việc mở rộng phạm vi PCTN ngoài khu vực Nhà nước.

Tạp chí điện tử Doanh nhân Việt Nam cùng các chuyên gia kinh tế, luật sư, trí thức nhìn nhận và đánh giá về vấn đề này thông qua tuyến bài “Phòng, chống tham nhũng ngoài khu vực Nhà nước”.

Trao đổi với Tạp chí điện tử Doanh nhân Việt Nam, TS. Lê Xuân Nghĩa, nguyên Phó Chủ tịch Ủy ban Giám sát Tài chính quốc gia cho biết: “Tham nhũng là căn bệnh đặc trưng của Nhà nước, về bản chất nó là: lợi dụng quyền lực công để mưu cầu lợi ích riêng. Như vậy tham nhũng có thể có cả trong bộ máy công quyền và đồng thời cũng liên quan đến khu vực ngoài Nhà nước”.

Cũng theo ông Nghĩa, tham nhũng khu vực ngoài Nhà nước có thể chia làm 3 nhóm:

Đầu tiên người dân và doanh nghiệp là nạn nhân của tham nhũng (tham nhũng vặt, hạch sách kiếm chác), họ phải gánh chịu chi phí và chia sẻ thu nhập ít ỏi tối thiểu cho những hành vi sách nhiễu này, chưa kể các tác động gián tiếp khác…

Ngoài ra, một bộ phận doanh nghiệp và tư nhân cố ý hay bất đắc dĩ phải dùng tiền hối lộ mua chuộc quan chức nhằm gián tiếp lợi dụng quyền lực công để mưu cầu lợi ích riêng cho mình và cho quan chức nói trên.

Cuối cùng, các doanh nghiệp lớn muốn nắm giữ vị thế thống lĩnh thị trường dài hạn không chỉ mua chuộc và còn “đầu tư” gắn kết lợi ích nhóm với một bộ phận quan chức của hệ thống công quyền, kết thành bè phái, vây cánh để trở thành những tập đoàn Tư bản lũng đoạn Nhà nước. Điều này đang là vấn nạn của nhiều quốc gia hiện nay.

Không chỉ can thiệp và hoạt động hành pháp, các tập đoàn Tư bản lũng đoạn Nhà nước còn vận động để tác động vào hoạt động lập pháp. Ông Nghĩa ví dụ: ở một số nước tình trạng này đang ngày càng nghiêm trọng, không thể kiểm soát, gây bất bình và phản ứng xã hội sâu rộng. Chẳng hạn ở Mỹ: năm 1980 có 175 công ty vận động hành lang, đến năm 2015 đã có trên 170.000 công ty vận động hành lang, khiến nhiều vấn đề nóng bỏng mà Quốc hội không thể thông qua được như: Luật về sở hữu vũ khí cá nhân, vấn đề thị trường chứng khoán, vấn đề ngân hàng…

Đồng quan điểm với nhận định trên, TS. Vũ Đình Ánh - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu thị trường - giá cả (Bộ Tài chính), Ủy viên Hội đồng Biên tập Tạp chí Điện tử Doanh nhân Việt Nam, nhận định: “Định nghĩa tham nhũng nói đúng ra là biến của công thành của tư, mà của công ở đây là khu vực Nhà nước. Do đó tham nhũng dù ở khu vực ngoài Nhà nước thì cũng sẽ gắn liền với các cơ quan Nhà nước. Trong cơ quan Nhà nước sẽ có các vị trí, có liên quan đến quyền quyết định tài sản công, tài chính công, hay thậm chí là quyền lực công. Đó là lý do chống tham nhũng phải chú trọng chống ở cơ quan và cán bộ Nhà nước”.

Nếu như ở thời kinh tế tập trung, mọi thứ đều của Nhà nước, khu vực tư nhân rất nhỏ, thì tham nhũng chủ yếu đều trong khu vực công. Nhưng chuyển sang thời kinh tế thị trường thì khu vực tư lớn dần, khu vực công bị thu hẹp dẫn đến tình trạng các hình thái tham nhũng bắt đầu có sự tham gia của khu vực tư - ông Ánh nhấn mạnh.

Theo Luật sư Nguyễn Thanh Hà - Chủ tịch công ty Luật SB Law, trong bối cảnh nền kinh tế ngày càng phát triển và xuất hiện nhiều ngành nghề mới, các biến thể của tham nhũng càng tinh vi và phức tạp hơn. Ông Hà dẫn quy định tại khoản 9 Điều 3 Luật Phòng, chống tham nhũng 2018 (được sửa đổi bởi Luật doanh nghiệp năm 2020): cơ quan, tổ chức, đơn vị khu vực Nhà nước bao gồm cơ quan Nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, đơn vị vũ trang nhân dân, đơn vị sự nghiệp công lập, doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ và tổ chức, đơn vị khác do Nhà nước thành lập, đầu tư cơ sở vật chất, cấp phát toàn bộ hoặc một phần kinh phí hoạt động, do Nhà nước trực tiếp quản lý hoặc tham gia quản lý nhằm phục vụ nhu cầu phát triển chung, thiết yếu của Nhà nước và xã hội. Theo đó, doanh nghiệp, tổ chức khu vực ngoài Nhà nước là doanh nghiệp, tổ chức không thuộc trường hợp trên.

Trong điều kiện hiện nay, sự kết nối các mối quan hệ công - tư diễn ra trong nhiều lĩnh vực, chặt chẽ, đan xen lẫn nhau. Trong một số trường hợp, khu vực ngoài Nhà nước chính là nơi “rửa tiền”, “sân sau” của những hành vi tham nhũng trong khu vực Nhà nước. Do đó, công tác phòng, chống tham nhũng sẽ không hiệu quả nếu bỏ qua khu vực này.

Đặc biệt, đã xuất hiện tội phạm tham nhũng mới với tính chất hết sức nghiêm trọng, như tội phạm lừa đảo qua mạng hay các tội phạm trong lĩnh vực chứng khoán (sử dụng thông tin nội bộ để mua bán chứng khoán - giao dịch nội gián hay thao túng giá chứng khoán…). Các hành vi này diễn ra rất tinh vi, khó phát hiện đã gây ra những tác động tiêu cực cho nền kinh tế, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống của người dân.

Một loạt vụ án như một số cá nhân ở cơ quan ngoại giao nhận hối lộ để duyệt cấp phép cho một số doanh nghiệp đưa người Việt về nước tránh dịch, vụ kit test Việt Á… cho thấy, hành vi móc ngoặc giữa doanh nghiệp với những cá nhân trong bộ máy Nhà nước để tham nhũng có dấu hiệu trở nên phổ biến, gây lo lắng cho xã hội.

Những dẫn chứng cho thấy dấu hiệu doanh nghiệp và một số cá nhân trong bộ máy Nhà nước bắt tay nhau nâng khống giá thành sản phẩm để trục lợi, hoặc lợi dụng kẽ hở của pháp luật để thao túng, lũng đoạn thị trường với quy mô lớn.

Nguyên phó chủ nhiệm Ủy ban Kiểm tra trung ương Vũ Quốc Hùng cho rằng kết luận 12 của Bộ Chính trị vừa ban hành, trong đó có nội dung đẩy mạnh phòng chống tham nhũng ngoài khu vực Nhà nước, là rất cần thiết, đúng đắn, thể hiện quan điểm "không có vùng cấm" trong xử lý các vi phạm.

Theo ông Hùng, tham nhũng không còn là những vụ lẻ tẻ mà là mối quan hệ chằng chịt, như "vòi bạch tuộc" giữa các thực thể ngoài Nhà nước và các cá nhân có quyền quyết định trong cơ quan Nhà nước. Chưa kể, nhiều doanh nghiệp tư nhân lại là "sân sau" của một số quan chức, nhờ đó luôn được ưu tiên, ưu ái trúng thầu các dự án...

Từ thực tế trên, có thể thấy, phòng chống tham nhũng sẽ không đạt hiệu quả như kỳ vọng nếu chỉ tập trung vào khu vực công quyền. Do đó, việc Bộ Chính trị yêu cầu từng bước mở rộng phòng chống tham nhũng ra khu vực ngoài Nhà nước trong Kết luận mới đây là định hướng quan trọng, là gọng kìm thứ hai để siết chặt và nâng cao hơn nữa hiệu quả của công tác phòng chống tham nhũng, tiêu cực thời gian tới.

Chống tham nhũng ngoài nhà nước là bảo vệ và thúc đẩy kinh tế tư nhân (Bài 2)