Chỉ 13,6% HTX hoàn tất chuyển đổi số: Gần 2/3 vẫn loay hoay ở giai đoạn khởi đầu

Chia sẻ tại Diễn đàn “Chuyển đổi số trong nông nghiệp: Nắm bắt cơ hội, thích ứng tương lai” ngày 29/10, bà Cao Xuân Thu Vân, Chủ tịch Liên minh Hợp tác xã Việt Nam nhấn mạnh, chuyển đổi số đang mở ra hướng đi mới bền vững và thịnh vượng cho ngành nông nghiệp Việt Nam, hiện đóng góp khoảng 12-14% vào GDP và có hoạt động xuất khẩu nông lâm thủy sản đang vượt qua nhiều rào cản để tiến tới cán mốc ít nhất là 65 tỷ USD trong năm 2025. 

Tốc độ chuyển đổi số trong nông nghiệp còn chậm so với các ngành kinh tế khác. Phần lớn nông dân, HTX nông nghiệp vẫn sử dụng phương pháp canh tác, sản xuất truyền thống. Hạ tầng công nghệ thông tin ở khu vực nông thôn còn yếu kém. Thiếu nguồn nhân lực có trình độ chuyên môn về công nghệ số trong nông nghiệp. 

Xét về thách thức của các HTX nông nghiệp trong chuyển đổi số đang nằm ở 5 nhóm chính: Tài chính, hạ tầng công nghệ, thiếu hụt nhân lực, chiến lược phát triển và tiếp cận chính sách.

Về tài chính, thách thức của các HTX là thiếu vốn đầu tư chuyển đổi số khi mà chi phí đầu tư cho công nghệ số trong nông nghiệp khá lớn, lại khó tiếp cận nguồn vốn vay ưu đãi. 

Về hạ tầng công nghệ thông tin thì còn hạn chế khi mà đường truyền internet không ổn định, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa. 

Về nguồn nhân lực còn hạn chế do thiếu đội ngũ chuyên gia về công nghệ số trong nông nghiệp. Nông dân chưa được đào tạo bài bản về kỹ năng sử dụng công nghệ số. 

Đó là chưa kể chính sách và cơ chế chưa đồng bộ. Cụ thể là chưa có khung pháp lý hoàn chỉnh để thúc đẩy chuyển đổi số trong nông nghiệp, chưa có cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các bộ, ngành và địa phương. 

Một cuộc khảo sát gần đây của Liên minh HTX Việt Nam cho thấy mức độ chuyển đổi số của HTX cả nước mới chỉ đạt 32%. Trong số gần 35.000 HTX thì chỉ có 13,6% HTX đã hoàn tất chuyển đổi số, 50% đang triển khai và 36,4% chưa thực hiện. 

Bên cạnh đó, tâm lý e ngại thay đổi cũng là một trở ngại cho việc chuyển đổi số của các HTX nông nghiệp. Nhiều nông dân, thành viên HTX còn quen với phương pháp canh tác truyền thống và e ngại áp dụng công nghệ mới, cũng như hiếu niềm tin vào hiệu quả của công nghệ số.

Bà Vũ Thị Lệ Thủy, Giám đốc HTX 3T Nông Sản Cao Phong (Phú Thọ) cho biết, việc ứng dụng công nghệ số là xu thế tất yếu để nâng cao giá trị nông sản và đáp ứng yêu cầu thị trường. Tuy nhiên, hạ tầng kỹ thuật chưa đồng bộ đang là rào cản lớn. Một số vùng trồng cam của HTX chưa có sóng ổn định, khiến phần mềm không thể định vị và cập nhật dữ liệu. Bên cạnh đó, chi phí duy trì phần mềm, chứng nhận tiêu chuẩn và tuân thủ quy trình kỹ thuật khiến nhiều HTX nhỏ gặp áp lực tài chính.

Khó khăn lớn hơn nằm ở sự cạnh tranh không bình đẳng giữa các HTX sản xuất bài bản với nông dân sản xuất tự do. Trong khi HTX phải chịu thuế, phí và áp dụng các tiêu chuẩn như ISO 22000, thì nông dân bên ngoài vẫn bán sản phẩm dễ dàng với giá rẻ hơn. 

Hiện có tới 70–80% người tiêu dùng trong nước vẫn ưu tiên mua hàng tại chợ truyền thống, quan tâm nhiều đến giá cả hơn là truy xuất nguồn gốc. Điều này khiến sản phẩm làm đúng quy trình lại gặp bất lợi ngay trên thị trường nội địa.

Một vấn đề khác là tình trạng hàng giả, hàng nhái thương hiệu cam Cao Phong vẫn tràn lan, khiến người tiêu dùng nhầm lẫn và làm giảm uy tín của sản phẩm có chỉ dẫn địa lý. HTX kiến nghị các cơ quan chức năng cần tăng cường bảo hộ thương hiệu, đồng thời hỗ trợ hạ tầng số, truyền thông và chính sách khuyến khích nông dân tham gia HTX.

Dù gặp nhiều khó khăn, HTX 3T Nông Sản Cao Phong vẫn kiên trì theo đuổi con đường sản xuất sạch, minh bạch và chuyển đổi số. Đại diện HTX khẳng định, chỉ khi có sự đồng hành giữa Nhà nước, doanh nghiệp và người dân, chuyển đổi số trong nông nghiệp mới thực sự trở thành động lực cho phát triển bền vững.

Bà Lê Thị Thu Hiền, Trưởng Đại diện Agriterra tại Việt Nam cho hay, một số thách thức lớn trong chuyển đổi số tại Việt Nam: Đa số thành viên HTX còn hạn chế về kỹ năng công nghệ thông tin. Thiếu động lực chuyển đổi số, do đầu ra sản phẩm chưa ổn định. Chất lượng Internet ở nông thôn chưa đồng đều. Quá nhiều ứng dụng số, thiếu tính liên thông và đồng bộ hóa dữ liệu.

Những thách thức trên là “bài toán con gà - quả trứng” giữa thị trường và chuyển đổi số: nếu không có thị trường ổn định, nông dân sẽ ngại áp dụng công nghệ; nhưng nếu không áp dụng công nghệ, sản phẩm lại khó tiếp cận thị trường cao cấp.

HTX cần gì để chuyển đổi số hiệu quả?

Không chỉ nhìn nhận chuyển đổi số là xu thế tất yếu, các HTX tham dự Diễn đàn đều thẳng thắn nêu ra những khó khăn thực tế và đề xuất giải pháp từ góc độ người trực tiếp sản xuất, kinh doanh. Theo bà Trần Thị Thu Lan, Giám đốc HTX Bản Quyền (Lạng Sơn), điều mà HTX cần nhất hiện nay không chỉ là phần mềm hay thiết bị mà là “con người biết sử dụng công nghệ”. Bà cho biết phần lớn xã viên còn hạn chế về kỹ năng số, thiếu người hướng dẫn và chưa có điều kiện tiếp cận các khóa đào tạo phù hợp. Việc ứng dụng công nghệ nếu chỉ dừng ở mức làm quen sẽ khó mang lại hiệu quả thiết thực.

Trong khi đó, bà Vũ Thị Lệ Thủy, Giám đốc HTX 3T Nông sản Cao Phong (Phú Thọ), nhấn mạnh thách thức lớn nhất nằm ở đầu ra sản phẩm. HTX đã tuân thủ nghiêm ngặt quy trình sản xuất sạch, truy xuất nguồn gốc đầy đủ, nhưng lại gặp bất lợi ngay trên thị trường nội địa vì hàng trôi nổi giá rẻ vẫn cạnh tranh mạnh mẽ. Theo bà Thủy, nếu thiếu cơ chế bảo hộ thương hiệu và kiểm soát thị trường, “người làm đúng chuẩn đôi khi lại chịu thiệt thòi”, ảnh hưởng trực tiếp đến động lực chuyển đổi số của HTX.

Từ góc độ đầu tư công nghệ, ông Lưu Văn Diễn, Chủ tịch HTX Vĩnh Thái (Khánh Hòa), cho rằng bài toán vốn vẫn là rào cản không nhỏ. Việc ứng dụng phần mềm quản lý, nhật ký điện tử hay hệ thống truy xuất yêu cầu chi phí duy trì lâu dài, trong khi nhiều HTX chưa đủ tích lũy và rất khó tiếp cận các gói tín dụng ưu đãi. Ông đề xuất cần có chương trình hỗ trợ tài chính rõ ràng, giảm điều kiện vay, giúp HTX mạnh dạn đầu tư thiết bị và nền tảng số.

Câu chuyện của HTX Nông nghiệp Sông Hồng (Hà Nội) lại cho thấy một khía cạnh khác. Ông Lê Văn Tám, Giám đốc HTX, chia sẻ rằng chuyển đổi số phải đi cùng đồng hành kỹ thuật từ doanh nghiệp công nghệ. Nếu HTX chỉ đơn thuần “mua phần mềm”, nhưng không được hỗ trợ vận hành thường xuyên, rất dễ xảy ra tình trạng bỏ dở giữa chừng. Theo ông Tám, doanh nghiệp công nghệ cần có trách nhiệm cùng HTX giải quyết vấn đề thực tế trong quá trình sản xuất và quản trị.

Ngoài ra, các HTX cũng thống nhất rằng chuyển đổi số chỉ mang lại hiệu quả khi gắn liền với kênh tiêu thụ bền vững. Một số mô hình đã bước đầu đưa sản phẩm lên các nền tảng thương mại điện tử, tuy nhiên đa phần các đơn vị chưa am hiểu chiến lược marketing số, logistics nông sản vẫn còn yếu và thiếu công cụ kết nối trực tiếp với người tiêu dùng. Điều này khiến nhiều nỗ lực số hóa bị gián đoạn do thiếu đầu ra lâu dài.

Chia sẻ với phóng viên DNVN, PGS.TS Nguyễn Thường Lạng, giảng viên cao cấp Viện Thương mại và Kinh tế quốc tế (Đại học Kinh tế Quốc dân) nhận định, ứng dụng công nghệ số và chuyển đổi xanh đang mở ra một không gian phát triển hoàn toàn mới cho nông nghiệp Việt Nam. Theo ông, từ nền nông nghiệp truyền thống, ngành đang chuyển mình mạnh mẽ hướng tới nông nghiệp công nghệ cao, phát thải thấp và sản xuất hữu cơ, với nông sản đáp ứng đầy đủ các chuẩn mực chất lượng quốc tế. Chuyển đổi số được ông đánh giá là “cách đi thông minh”, giúp nâng cao giá trị, chất lượng, thương hiệu, uy tín và khả năng cạnh tranh toàn cầu của nông sản Việt, đặc biệt trong việc đưa sản phẩm vùng sâu, vùng xa tiếp cận thị trường thông qua các nền tảng và hệ sinh thái số.

Tuy vậy, PGS.TS Nguyễn Thường Lạng cho rằng doanh nghiệp nông nghiệp vẫn đối mặt ba rào cản lớn, gồm: hạn chế về hiểu biết và kỹ năng sử dụng công nghệ số trong quản trị – kinh doanh; thiếu kiến thức về tiêu chuẩn xanh và yêu cầu của thị trường; và thiếu nguồn lực tài chính cho đổi mới và nghiên cứu phát triển, trong khi thu nhập nông dân còn thấp. Ông cũng chỉ ra khoảng trống hiện nay là vai trò dẫn dắt chuỗi giá trị của doanh nghiệp và sự tham gia chưa tương xứng của các tập đoàn công nghệ lớn trong nước đối với lĩnh vực nông nghiệp.

Từ đó, ông đề xuất Nhà nước cần hoàn thiện chiến lược phát triển nông nghiệp xanh với khát vọng dẫn đầu ở một số sản phẩm chủ lực; xây dựng hạ tầng số dùng chung cho toàn ngành, với chi phí hợp lý hoặc miễn phí; đồng thời đẩy mạnh đào tạo nguồn nhân lực số trong nông nghiệp, từ kỹ năng cơ bản tới chuyên gia công nghệ cao. Theo ông, nông nghiệp phải được xem là trọng tâm đầu tư về chuyển đổi số trong giai đoạn tới, đi kèm chính sách hỗ trợ phù hợp để thúc đẩy doanh nghiệp và người nông dân mạnh dạn thay đổi, đóng góp vào một nền nông nghiệp hiện đại và bền vững hơn.