Bán sản phẩm phức tạp cho nhà đầu tư phổ thông

Dòng vốn 260 tỷ USD đang làm thay đổi diện mạo thị trường trái phiếu doanh nghiệp toàn cầu. Những nhà đầu tư nhỏ lẻ - từ nông dân, bác sĩ, giáo viên cho đến người về hưu - đang vô tình trở thành lực lượng định hình chi phí đi vay của nhiều tập đoàn lớn nhất thế giới.

Lý do là thay vì để tiền nhàn rỗi trong tài khoản tiết kiệm, họ đang chuyển sang mua các rổ trái phiếu thông qua quỹ kỳ hạn cố định (fixed-maturity fund) để tìm kiếm mức sinh lời cao hơn.

Ra đời từ cuối thế kỷ 20, các quỹ kỳ hạn cố định giờ đã trở thành thế lực đáng chú ý trên thị trường tín dụng toàn cầu. Theo Morningstar Direct, giá trị của nhóm quỹ này đã đạt gần 260 tỷ USD và vẫn đang trên đà tăng.

Bà Vasiliki Pachatouridi, Giám đốc chiến lược sản phẩm trả thu nhập cố định iShares của BlackRock tại châu Âu, Trung Đông và châu Phi, bình luận: “Các quỹ kỳ hạn cố định biến những người tiết kiệm thành nhà đầu tư. Chúng giúp việc đầu tư vào trái phiếu trở nên đơn giản hơn, đặc biệt với những người có lẽ cả đời chưa từng mua trái phiếu”.

Tuy vậy, các chuyên gia cảnh báo tác động tổng thể của các quỹ này đang làm méo mó thị trường tín dụng. Thông thường, giá trái phiếu doanh nghiệp biến đổi theo lãi suất và nhận định của thị trường về khả năng trả nợ của doanh nghiệp. Nhưng hiện nay, ngày càng nhiều trái phiếu đang được mua vào bất kể mức lợi suất mà chúng mang lại.

Điều này làm dấy lên lo ngại rằng nhà đầu tư không được bù đắp tương xứng với rủi ro mà họ gánh chịu. Một số dấu hiệu cho thấy dòng vốn từ các quỹ kỳ hạn cố định đã tràn vào cả những phân khúc rủi ro nhất của thị trường tín dụng, bao gồm trái phiếu rác.

Trước đây, trái phiếu doanh nghiệp được xem là quá phức tạp với nhà đầu tư nhỏ lẻ vì hàm chứa nhiều yếu tố biến động. Nhưng một quỹ được thiết kế như một trái phiếu đơn lẻ, lại mang lợi suất cao, trở nên dễ hiểu và dễ tiếp thị hơn nhiều.

Bà Mara Dobrescu, chuyên gia cấp cao về chứng khoán trả thu nhập cố định của Morningstar, đã theo dõi các quỹ kỳ hạn cố định kể từ năm 2022. Bà lưu ý một số quỹ được quảng bá là an toàn như tài khoản tiết kiệm, nhưng thực tế chúng có rủi ro đáng kể.

Bà nói tiếp: “Rủi ro lớn nhất xuất phát từ cấu phần của các quỹ đó. Nếu nhà quản lý danh mục chọn các trái phiếu kém chất lượng thì hiệu suất cuối cùng của quỹ có thể khá tồi tệ. Tuy nhiên, khách hàng của quỹ có thể không hay biết điều này”.

Rủi ro khi mua trái phiếu không chọn lọc

Quỹ kỳ hạn cố định có phương thức hoạt động tương đối đơn giản. Nhà đầu tư để tiền vào quỹ trong một khoảng thời gian nhất định, thường là 3 đến 5 năm. Nhà quản lý quỹ dùng tiền để mua các trái phiếu đáo hạn quanh thời điểm đó.

Các quỹ không đặt cược vào biến động giá mà nắm giữ trái phiếu đến ngày đáo hạn. Tiền sẽ được hoàn trả cho nhà đầu tư theo mệnh giá trái phiếu - dựa trên giả định không trái phiếu nào vỡ nợ.

Điều này khiến lợi suất đến ngày đáo hạn trở thành con số trọng tâm trong chiến lược marketing quỹ kỳ hạn cố định. Để thu hút khách hàng, các nhà quản lý quỹ cần cung cấp con số cao hơn đối thủ. Sự cạnh tranh đã thúc đẩy một số quỹ tiến vào những lĩnh vực rủi ro cao, ví dụ như nợ thứ cấp, nợ phái sinh và trái phiếu hỗn hợp.

Ông Pongsun Anurat, nhà quản lý danh mục tại công ty Krungsri Asset Management ở Thái Lan, đã mở hơn 100 quỹ kỳ hạn cố định có tổng trị giá 5 tỷ USD. Ông nhận định nhu cầu dành cho trái phiếu của các nhà đầu tư châu Á một phần xuất phát từ tâm lý e ngại sự biến động của cổ phiếu.

Vẻ ngoài an toàn là sức hấp dẫn chính của các quỹ kỳ hạn cố định. Tuy nhiên, thành công vượt bậc của chúng lại kéo theo những hậu quả ngoài dự tính. Dòng tiền mua vào thiếu tính chọn lọc đang kìm hãm biến động, khiến tin tức tiêu cực hầu như không được phản ánh vào phần bù rủi ro của trái phiếu.

Ví dụ, vào đầu năm nay, trái phiếu rác của nhiều doanh nghiệp phụ tùng ô tô châu Âu lại được giao dịch ngang với trái phiếu của các công ty tiện ích. Trong khi đó, các công ty tiện ích lại tương đối an toàn, còn ngành phụ tùng ô tô lại dễ bị tổn thương trước thuế quan của Tổng thống Mỹ Donald Trump.

Sự kiện trên cho thấy dòng tiền mù quáng đã bóp méo thị trường: rủi ro từ chính sách của ông Trump gần như không được phản ánh vào giá trái phiếu.

Ông Joots de Graaf, đồng Giám đốc bộ phận tín dụng tại công ty quản lý tài sản Van Lanschot Kempen, đánh giá: “Các quỹ kỳ hạn cố định rõ ràng đang gây ảnh hưởng đến thị trường”. Ông nói tiếp: “Các quỹ này mua vào những trái phiếu trả lợi suất cao hơn một chút so với mặt bằng chung mà không quan tâm chúng đi kèm với những rủi ro gì”.

Khi đã lập quỹ xong, nhà quản lý gần như không cần điều chỉnh danh mục, tức không mua thêm khi giá trái phiếu giảm hay chốt lời khi giá tăng.

“Điều này làm giảm biến động vì thị trường đang có một nhóm nhà đầu tư theo đuổi chiến lược ‘mua và nắm giữ’ và một lượng lớn trái phiếu được ‘khóa chặt’ trong danh mục của họ”, nhà quản lý danh mục Darpan Harar của Ninety One chỉ ra.

Biến động bị kìm nén đang làm dấy lên lo ngại rằng phần bù rủi ro của trái phiếu doanh nghiệp không còn đủ để bù đắp các cú sốc - từ hoạt động kinh doanh thông thường, thuế quan của Mỹ đến sai lầm quản trị.

Thông thường, các rủi ro trên sẽ được phản ánh vào chênh lệch tín dụng - tức chênh lệch giữa lợi suất trái phiếu doanh nghiệp với lãi suất phi rủi ro. Nhưng việc một lượng lớn trái phiếu bị “khóa” trong các quỹ kỳ hạn cố định, thay vì lưu thông trên thị trường, đang làm méo mó cơ chế này.

Tấm gương cảnh báo từ châu Á

Italy được xem là cái nôi của quỹ kỳ hạn cố định. Cùng với Mỹ và Tây Ban Nha, Italy nằm trong nhóm những thị trường lớn nhất cho loại quỹ này. Tại đây, người dân có thể dễ dàng đầu tư vào quỹ kỳ hạn cố định qua ứng dụng smartphone hoặc tại các bưu điện.

Nhưng làn sóng bùng nổ của quỹ kỳ hạn cố định tại châu Âu và Mỹ chưa từng gặp thử thách thực tế nào. Cho đến nay, hai thị trường này chưa từng trải qua làn sóng vỡ nợ nào, mà chỉ chứng kiến những trường hợp giá trái phiếu lao dốc và các quỹ kỳ hạn cố định nằm trong nhóm chủ nợ.

Tuy nhiên, châu Á có một trường hợp cảnh báo đáng chú ý. China Evergrande Group - từng là nhà phát triển bất động sản lớn nhất Trung Quốc - đã bắt đầu mất khả năng thanh toán nợ vào năm 2020 sau giai đoạn vay mượn quá mức. Sự sụp đổ của Evergrande ảnh hưởng đến hàng loạt nhà đầu tư bên ngoài Trung Quốc đại lục.

Khi lô trái phiếu đáo hạn năm 2022 của Evergrande vỡ nợ, một quỹ kỳ hạn cố định của Value Partners Group tại Hong Kong đã chịu thiệt hại nặng nề. Kết quả, giá trị tài sản ròng của quỹ giảm tới 26%.

Sự bùng nổ của ngành quỹ kỳ hạn cố định đồng nghĩa với rủi ro ngày nay lớn hơn trước rất nhiều. Ông Andrea Seminara, CEO quỹ đầu cơ Redhedge Asset Management, chỉ trích: “Các quỹ kỳ hạn cố định đang bị lạm dụng vì nhà đầu tư thiếu hiểu biết cơ bản về chúng”.

Theo ông, dòng vốn không chọn lọc của các quỹ kỳ hạn cố định đang kìm hãm chênh lệch tín dụng và che khuất rủi ro của trái phiếu doanh nghiệp. Ông đặt câu hỏi: “Điều gì sẽ xảy ra khi một doanh nghiệp lớn vỡ nợ? Chúng ta đã chứng kiến những gì diễn ra ở châu Á và đó không phải trải nghiệm dễ chịu".