Quân bài đất hiếm của Trung Quốc

Trong hơn 4 tháng kể từ khi quay trở lại Nhà Trắng, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã đẩy thuế quan và các hạn chế thương mại đối với Trung Quốc lên mức chưa từng có trong lịch sử.

Đây là một phần trong chiến lược của Washington nhằm buộc Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình phải ngồi vào bàn đàm phán, giảm bớt thâm hụt thương mại với Mỹ và giúp thúc đẩy ngành sản xuất của Mỹ.

Khi Mỹ nâng thuế quan lên 145% và những tưởng Washington nắm thế thượng phong, Bắc Kinh đã đảo ngược tình thế. Về cơ bản, Bắc Kinh đã khiến thế giới hoảng loạn khi hạn chế nguồn cung đất hiếm quan trọng.

Kể từ đầu tháng 4, các container đất hiếm - bên trong chứa nam châm đất hiếm và những nguyên tố hoá học không nhiều người nắm rõ như dysprosium và terbium - đã chậm chạp di chuyển từ Trung Quốc ra thị trường quốc tế.

Một loạt lĩnh vực công nghiệp trên toàn cầu - từ ô tô, bán dẫn cho đến quốc phòng - bỗng rơi vào tình cảnh bất ổn. Mỹ và các quốc gia khác cũng nhanh chóng nhận ra điểm yếu của mình.

Ford Motor của Mỹ và Suzuki Motor của Nhật Bản phải tạm ngừng sản xuất một số dòng xe. Tỷ phú Elon Musk tiết lộ tình trạng thiếu hụt đất hiếm đang gây tổn hại đến hoạt động sản xuất robot của mình.

Chính phủ các nước nỗ lực tìm kiếm nguồn cung thay thế từ một số ít nhà cung ứng bên ngoài Trung Quốc. Một cuộc chiến thương mại hai chiều giữa Mỹ và Trung Quốc đột ngột trở thành một cuộc khủng hoảng toàn cầu.

Trong cuộc phỏng vấn gần đây với Bloomberg, bà Rowena Smith, CEO của Australian Strategic Materials (một công ty chuyên sản xuất hợp kim cho nam châm đất hiếm), cho hay: “Ai cũng hối hả. Điện thoại rung lên liên hồi và không chỉ từ đầu dây ở Mỹ. Mọi người đều bị ảnh hưởng”.

Áp lực đó, cùng với mức thuế quan cao ngất ngưởng mà hai bên áp đặt lên hàng hoá của nhau, đã thúc đẩy Mỹ và Trung Quốc đồng ý đình chiến tại Geneva (Thuỵ Sỹ) vào tháng 5.

Thuế quan giảm xuống và Mỹ nghĩ họ sẽ sớm nhận được nguồn cung đất hiếm mới. Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn yêu cầu các công ty phải xin giấy phép để mua đất hiếm, dẫn đến sự chậm trễ một lần nữa thổi bùng căng thẳng.

Mỹ phản ứng bằng cách tăng cường các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đối với phần mềm thiết kế chip, bộ phận động cơ máy bay và thậm chí siết thị thực đối với du học sinh Trung Quốc.

Cuối cùng, sau cuộc điện đàm giúp mối quan hệ song phương trở lại đúng hướng giữa ông Trump và người đồng cấp Tập Cận Bình, các nhà đàm phán hai nước đã đạt một bước đột phá thứ hai tại London (Anh) vào đầu tuần trước.

Hai bên chốt một thoả thuận mới, liên quan đến những đồng thuận mà họ đạt được tại Geneva. Hiện tại, mặc dù các chi tiết quan trọng vẫn chưa được công bố, trọng tâm của thoả thuận có lẽ là đất hiếm.

Trong một bài đăng về thoả thuận mới, ông Trump nhấn mạnh Trung Quốc sẽ cung ứng trước “nam châm và bất kỳ đất hiếm cần thiết nào”. Đổi lại, Nhà Trắng sẽ thực hiện một số nhượng bộ như cho phép sinh viên Trung Quốc theo học tại các trường đại học của Mỹ.

Ưu thế khó có thể phủ nhận

Các diễn biến vừa qua đã chứng minh ưu thế của Trung Quốc trong hoạt động thương mại đất hiếm toàn cầu và Bắc Kinh có thể sử dụng lợi thế này để buộc các quốc gia khác nhượng bộ khi căng thẳng gia tăng.

Ưu thế của Trung Quốc đối với chuỗi cung ứng đất hiếm không phải chuyện mới. Theo dữ liệu từ Cục Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS), Trung Quốc là nước có trữ lượng đất hiếm cao nhất thế giới năm 2024, ước tính đạt 44 triệu tấn.

Con số này cao gấp đôi nước đứng thứ hai là Brazil (21 triệu tấn), gấp 6 lần nước xếp thứ ba là Ấn Độ (6,9 triệu tấn) và vượt xa Mỹ (1,9 triệu tấn). Và theo USGS, Trung Quốc còn chiếm khoảng 60% sản lượng đất hiếm toàn cầu.

Đáng chú ý hơn cả là thế thống trị của Trung Quốc trong hoạt động chế biến. Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), Trung Quốc hiện kiểm soát hơn 71% hoạt động khai thác và 87% công suất chế biến của thế giới.

Gã khổng lồ ngân hàng Goldman Sachs lưu ý trong một báo cáo khác rằng thế giới hiện chỉ có 5 nhà máy tinh chế đất hiếm không phải của Trung Quốc đang hoạt động, đang được xây dựng hoặc đang khởi động lại.

Ngay cả khi các doanh nghiệp Mỹ có thể khai thác đất hiếm, họ vẫn phải gửi gần hai phần ba khoáng sản thô sang Trung Quốc để chế biến. Trung Quốc sẽ tinh chế chúng thành nam châm đất hiếm, sau đó xuất khẩu trở lại Mỹ.

Tiến sĩ Jon Hykawy, Giám đốc cấp cao của hãng nghiên cứu Stormcrow Capital, từng nhấn mạnh với kênh truyền hình TRT Global rằng mặc dù một số mỏ của Mỹ như Mountain Pass có thể khai thác và chế biến đất hiếm, họ là ngoại lệ và là số ít ở phương Tây.

“Có rất ít doanh nghiệp phương Tây có thể biến đổi oxit đất hiếm thành kim loại đất hiếm và với một quy trình chế biến như vậy, họ không dễ xin được giấy phép môi trường để hoạt động tại Mỹ”, ông nói thêm.

Thế thống trị của Trung Quốc trong hoạt động chế biến đến từ nhiều yếu tố khác nhau, từ lao động giá rẻ cho đến các quy định về môi trưởng lỏng lẻo hơn và chuyên môn riêng biệt. Chính những điều đó đã giúp Trung Quốc đánh bại Mỹ.

Ưu thế sắp không còn?

Tuy nhiên, đi sâu hơn vào các dữ liệu, có thể thấy trong những năm gần đây, một số quốc gia đã tăng cường sản xuất đất hiếm trở lại trong khi những tay chơi mới tham gia thị trường.

Hai yếu tố này đã giúp các nền kinh tế trên thế giới giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc ở một mức độ nhất định.

Chẳng hạn, sau khi mất toàn bộ chuỗi giá trị vào tay Trung Quốc trong ba thập kỷ qua, Mỹ đang nỗ lực đảm bảo nguồn cung đất hiếm đáng tin cậy và bền vững hơn.

Nỗ lực kể trên có thể thấy rõ dưới thời Tổng thống Joe Biden và trong nhiệm kỳ hiện tại của ông Trump (với bằng chứng là thoả thuận đất hiếm mới giữa Mỹ và Ukraine).

Như biểu đồ bên dưới, Mỹ và Australia đã tăng cường sản xuất đất hiếm kể từ sau năm 2010; Myanmar, Thái Lan và gần đây nhất là Nigeria cũng bắt đầu khai thác một lượng đáng kể đất hiếm.

Trước đây, Mỹ chủ yếu khai thác và sản xuất đất hiếm cho mục đích quân sự. Bây giờ, siêu cường này trở lại thị trường khi đất hiếm ngày càng trở nên quan trọng, đóng vai trò thiết yếu trong nhiều ngành công nghệ tương lai như bán dẫn.

Nhìn chung, trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị và xung đột thương mại ngày càng diễn ra thường xuyên hơn, các nước sẽ càng nỗ lực đa dạng hoá nguồn cung đất hiếm khỏi Trung Quốc. Vì vậy, nhiều khả năng thế thống trị của Trung Quốc sẽ tiếp tục thu hẹp trong tương lai.

Quả thực, chính người Trung Quốc cũng đang bắt đầu lo ngại về kịch bản này. Một nghiên cứu gần đây dự báo ưu thế đất hiếm của quốc gia tỷ dân có thể sẽ sụp đổ trong 10 năm tới.

Trong một nghiên cứu công bố vào tháng 3, các chuyên gia từ Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc (CAS) cảnh báo rằng thị phần ước tính của Trung Quốc trên thị trường đất hiếm có thể giảm từ mức 62% hiện nay xuống còn 28% vào năm 2035 khi các nguồn cung mới xuất hiện.

Các chuyên gia dự đoán tỷ lệ này sẽ tiếp tục giảm còn 23% vào năm 2040 và Trung Quốc “sẽ hoàn toàn mất đi vị thế thống trị trước đây” khi các mỏ khai thác mới ở châu Phi, Nam Mỹ và Australia có khả năng định hình lại ngành công nghiệp đất hiếm.

Theo nghiên cứu, ngay cả “thành trì” đất hiếm ở miền nam Trung Quốc - nơi tập trung nhiều khoáng sản thiết yếu - cũng có thể bị đe doạ bởi mỏ Kvanefjeld của Greenland và một số dự án ở Nam Mỹ.

“Đến năm 2040, do nhu cầu đất hiếm toàn cầu tiếp tục tăng, châu Phi và Australia sẽ lần lượt khai phá thêm các mỏ đất hiếm có tiềm năng cao. Châu Âu cũng sẽ bắt đầu tham gia vào chuỗi cung ứng...”, các nhà nghiên cứu nhấn mạnh.

Trước nghiên cứu kể trên, chưa tổ chức lớn nào tại Trung Quốc - đặc biệt là một tổ chức được chính phủ hậu thuẫn - từng thừa nhận về ưu thế mong manh của Bắc Kinh trong chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu.