Theo Báo cáo công bố tại “Diễn đàn chính sách tài khóa và phát triển Việt Nam 2019 - Hướng tới một hệ thống thuế công bằng” của VEPR về chi tiêu thuế ở Việt Nam cho thấy, ước tính chi tiêu thuế của thuế thu nhập doanh nghiệp của Việt Nam chiếm khoảng 7% tổng thu ngân sách nhà nước, chiếm 30% số thu thuế thu nhập doanh nghiệp, 5% tổng chi ngân sách nhà nước và cao hơn chi ngân sách cho y tế.

Con số ước tính chi tiêu thuế của thuế thu nhập doanh nghiệp năm 2016 đạt gần 86.000 tỷ đồng (tăng 40% so với năm 2014 và tăng 50% so với năm 2012). Trong chi tiêu thuế, chi tiêu thuế do giảm thuế tăng gần gấp đôi từ mức 34.000 tỷ đồng (2012 và 2014) lên mức 64.000 tỷ đồng (2016).

Bên cạnh con số ước tính về chi tiêu thuế, báo cáo cũng chỉ ra số doanh nghiệp nộp thuế trong tổng số các doanh nghiệp có lợi nhuận dương là 48% (2012), 28% (2014) và 70% (2016). Đáng chú ý, số doanh nghiệp được hưởng các ưu đãi thuế (cả miễn thuế và giảm thuế) chiếm khoảng 90% (2012 và 2014) và hơn 60% (2016). Thuế suất thực nộp của các doanh nghiệp nộp thuế chỉ bằng khoảng 70% mức thuế suất phổ thông của thuế thu nhập doanh nghiệp.

Đồng thời, theo số liệu của Oxfam, tại Việt Nam cho biết, thu ngân sách từ thuế của Việt Nam giảm dần qua các năm. Thu ngân sách đã giảm từ mức 27,3% GDP (năm 2010), xuống 23,7% GDP (năm 2016). Một trong những lý do giảm thu ngân sách và thâm hụt ngân sách của Việt Nam trong những năm qua là do sụt giảm nguồn thu từ thuế và giảm sụt giá dầu thô. Thu từ thuế thu nhập doanh nghiệp giảm mạnh từ năm 2006, từ 6,9% GDP năm 2010, xuống còn 4,3% GDP năm 2017.

Bình luận về vấn đề trên, PGS-TS Nguyễn Đức Thành, Viện trưởng VEPR cho biết, mặc dù đã có nhiều cải cách tích cực, thực trạng hệ thống thuế hiện nay của Việt Nam còn phức tạp, chưa tương đồng với các nước trên thế giới.

Cụ thể, một số sắc thuế còn khá cao, kém cạnh tranh, trong khi một số sắc thuế khác lại chưa có, cấu trúc thu ngân sách kém bền vững, tình trạng trốn và tránh thuế còn nhiều phức tạp đã khiến việc thu ngân sách từ thuế bị giảm xuống, đây đang là một xu hướng đáng lo ngại. Điều đáng nói việc này đồng nghĩa hệ thống thuế hiện tại đang thất bại.

Đại diện của VEPR cũng cho rằng, việc thu ngân sách từ thuế bị giảm xuống vì nhiều nguyên nhân, song nguyên nhân đáng chú ý nhất là hệ thống thuế hiện tại đang thất bại trong việc nắm bắt và phân phối lại thu nhập và tài sản của quốc gia. Thu ngân sách từ thuế giảm xuống là hệ quả của sự tập trung vào giảm thuế suất thu nhập doanh nghiệp và tăng ưu đãi thuế cho các nhà đầu tư nước ngoài. Trong khi, nguồn thu ngân sách từ thuế giảm thì chi tiêu qua thuế (nguồn thu mất đi do ưu đãi thuế) vẫn duy trì ở mức cao. Điều này dẫn đến việc công nghiệp hóa theo hướng xuất khẩu ngày càng phát triển trong khi phát triển nông nghiệp và doanh nghiệp nhỏ lại bị bỏ qua.

Đồng quan điểm, ông Johan Langerock - chuyên gia về chính sách thuế thuộc Tổ chức Oxfam nhận định, kinh tế phát triển cũng đi kèm với trách nhiệm cao hơn. Nhưng, số liệu cho thấy, sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế của Việt Nam thời gian qua không song hành với sự gia tăng của tổng thu ngân sách từ thuế. Tổng thu ngân sách từ thuế đã và đang giảm so với quy mô của nền kinh tế. Thực trạng này nếu kéo dài sẽ ảnh hưởng không tốt tới sự bền vững của quốc gia.

Việc thu ngân sách từ thuế bị giảm xuống là một xu hướng đáng lo ngại vì nhiều lý do. Trong đó, lý do đáng nói nhất là xu hướng này đồng nghĩa với việc hệ thống thuế hiện tại đang thất bại trong việc nắm bắt và phân phối lại thu nhập và tài sản của quốc gia.

“Một trong những lí do chính của việc thu ngân sách từ thuế giảm xuống là sự tập trung vào giảm thuế suất thu nhập doanh nghiệp và tăng ưu đãi thuế cho các nhà đầu tư nước ngoài. Trong khi, nguồn thu ngân sách từ thuế giảm thì chi tiêu qua thuế (nguồn thu mất đi do ưu đãi thuế) vẫn duy trì ở mức cao. Điều này dẫn đến việc công nghiệp hóa theo hướng xuất khẩu ngày càng phát triển trong khi phát triển nông nghiệp và doanh nghiệp nhỏ lại bị bỏ qua”, ông Johan Langerock cho hay.

Cùng với đó, ông Johan Langerock cho rằng, “Các cơ quan nhà nước chưa quan tâm đầy đủ đến việc phân tích hiệu quả của các chính sách ưu đãi thuế. Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), tổn thất doanh thu ngân sách ước tính hàng năm là 1% GDP, tương đương trên 50.000 tỷ đồng. Với số tiền này, chúng ta có thể đầu tư xây dựng 25 bệnh viện mới với quy mô 1000 giường tại Việt Nam.”

Từ đó,ông Johan Langerock đưa ra hai khuyến nghị cho Chính phủ Việt Nam. Thứ nhất cần loại bỏ một số ưu đãi thuế sau khi thực hiện đánh giá tác động. Thứ hai, với vai trò là Chủ tịch ASEAN 2020, Việt Nam nên bổ sung vấn đề về cạnh tranh thuế và ưu đãi thuế vào chương trình nghị sự của ASEAN nhằm nâng cao nhận thức và khởi xướng các thảo luận cấp khu vực về chủ đề này.

“Hai hành động này đều nhắm tới việc tăng nguồn thu ngân sách từ thuế một cách công bằng và bình đẳng. Nếu thành công, bất bình đẳng trong xã hội sẽ giảm và Chính phủ sẽ có nhiều nguồn lực hơn để đầu tư cho y tế, giáo dục và cuộc chiến chống biến đổi khí hậu đang ngày càng khốc liệt hơn ở Việt Nam”, ông Johan Langerock nhấn mạnh.