Hai hình ảnh trái ngược

Từ các thành phố lớn đến những thị trấn nhỏ trên khắp Trung Quốc, hai hiện tượng tưởng chừng trái ngược đang diễn ra đồng thời. Một mặt, Trung Quốc đang dần thu hẹp khoảng cách với Mỹ trong cuộc đua giành vị thế số một trong lĩnh vực công nghệ. Mặt khác, nhiều khu vực của nền kinh tế lại chìm sâu trong khó khăn.

Những hình ảnh rõ rệt nhất bao gồm xe điện lao vun vút qua các khu nhà bỏ hoang, robot điều khiển bằng trí tuệ nhân tạo (AI) sản xuất những món hàng mà các cử nhân thất nghiệp không đủ tiền để mua.

Đằng sau những cảnh tượng ấy, các quỹ đầu tư công nghệ của nhà nước đang rót hàng tỷ USD vào các startup thua lỗ, dù gánh nặng nợ công đã lên tới mức kỷ lục.

Màn ra mắt ấn tượng của startup DeepSeek hồi đầu năm cho thấy Trung Quốc hoàn toàn có khả năng thách thức Mỹ ở những lĩnh vực công nghệ tiên tiến nhất.

Tuy nhiên, cái giá phải trả cho các thành tựu của Bắc Kinh cũng không hề nhỏ, khi nhiều quỹ đầu tư nhà nước phí phạm những khoản tiền khổng lồ. Trong khi đó, hàng trăm tỷ USD đó đáng lẽ có thể được phân bổ cho giáo dục địa phương, cải thiện các chương trình an sinh xã hội, qua đó giúp củng cố nền tảng của nền kinh tế.

Theo tờ Wall Street Journal (WSJ), Trung Quốc hiện có quá nhiều doanh nghiệp thua lỗ tồn tại nhờ sự giúp đỡ của chính quyền địa phương. Theo công ty tư vấn AlixPartners, trong số 129 doanh nghiệp sản xuất xe điện và xe hybrid hoạt động tại Trung Quốc năm ngoái, chỉ có 15 công ty được dự báo sẽ sinh lời vào năm 2030.

Tháng trước, một quan chức Trung Quốc cho biết nước này có hơn 150 công ty sản xuất robot hình người, đồng thời cảnh báo về nguy cơ dư thừa công suất.

Bắc Kinh đang theo đuổi chiến lược thúc đẩy tự chủ trong các ngành then chốt, đề phòng nguy cơ bị các đối thủ cắt đứt khả năng tiếp cận với công nghệ nước ngoài. Giới lãnh đạo Trung Quốc phát tín hiệu rằng, chiến lược này vẫn hữu ích dù tốn kém, đặc biệt là trong bối cảnh quan hệ với Washington còn căng thẳng.

Trên biển, hải quân Trung Quốc đã hạ thủy tàu sân bay hiện đại nhất từ trước tới nay, được trang bị hệ thống phóng điện từ, qua đó thu hẹp thêm khoảng cách năng lực với Mỹ.

Trên đất liền, các nhà máy Trung Quốc lắp đặt nhiều robot hơn bất kỳ quốc gia nào khác. Còn trong không gian, Trung Quốc đang chạy đua để đưa các phi hành gia đầu tiên lên mặt trăng vào năm 2030.

Sự thật mất lòng

Bất chấp các thành tựu đạt được, nền kinh tế Trung Quốc vẫn có vẻ rất bấp bênh. Theo Ngân hàng Thanh toán Quốc tế, giá nhà ở Trung Quốc đã giảm 17% kể từ đại dịch. Cùng với đó, triển vọng kinh tế bất định cũng thúc đẩy nhiều người thắt chặt chi tiêu.

Tình hình này buộc các doanh nghiệp cắt giảm tuyển dụng và hạn chế tăng lương. Tại các thành phố, thu nhập khả dụng bình quân đầu người còn chưa đến 700 USD/tháng. Thu nhập của hàng trăm triệu người sống ở nông thôn còn thấp hơn nhiều.

Tại huyện Mianchi ở tỉnh Hà Nam, các quan chức chi nhiều tiền cho khoa học và công nghệ hơn là cho lực lượng cảnh sát.

Từ năm 2022 đến 2024, chi tiêu của Mianchi cho khoa học và công nghệ tăng gần 50%, dù doanh thu của chính quyền sụt hơn 10%. Mianchi đang xây dựng khu công nghiệp cho ngành robot, các quỹ đầu tư nhà nước thì tích cực nắm cổ phần trong các công ty công nghệ.

Trong khi đó, một số viên chức lại bị nợ lương. Trong những tháng gần đây, giáo viên địa phương, nhân viên vệ sinh, thực tập sinh đại học và một số người khác đã đăng bài lên diễn đàn công cộng trên trang web của chính quyền Mianchi, yêu cầu giải đáp về các khoản tiền chưa được thanh toán.

Chính quyền Mianchi phản hồi tin nhắn của một giáo viên vào tháng 9: “Trong những năm gần đây, do ảnh hưởng của nhiều yếu tố như nền kinh tế sa sút, huyện Mianchi đã gặp phải những khó khăn chưa từng có”. Chính quyền hứa sẽ thanh toán dần các khoản nợ, nhưng không nêu rõ thời gian.

Bỏ lỡ cơ hội

Theo một số ước tính, nợ của chính quyền trung ương và các chính quyền địa phương Trung Quốc - bao gồm nợ gắn với các quỹ đầu tư của chính quyền địa phương - đã tăng gấp đôi trong giai đoạn từ năm 2019 đến 2024, chạm mức 23.000 tỷ USD. Cùng lúc đó, tăng trưởng năng suất đang chậm lại - một diễn biến đáng ngại trong bối cảnh dân số sụt giảm.

Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) ước tính các chương trình hỗ trợ của nhà nước, ví dụ như trợ cấp tiền mặt, giảm thuế và cung cấp khoản vay giá rẻ cho doanh nghiệp, đã khiến GDP Trung Quốc giảm 2% và tiêu tốn khoảng 800 tỷ USD vào năm 2023, dựa theo tỷ giá lúc bấy giờ.

Gần đây, Tổng Giám đốc IMF Kristalina Georgieva kêu gọi Bắc Kinh chuyển hướng mô hình kinh tế từ phụ thuộc vào đầu tư và xuất khẩu sang thúc đẩy tiêu dùng.

Bà Georgieva nhấn mạnh: “Thúc đẩy tiêu dùng là cơ hội tuyệt vời [để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế]. Để nắm bắt nó, các quan chức cần đưa ra những lựa chọn dũng cảm”.

Nhưng thay vì đảo lộn mô hình kinh tế lâu năm, chính phủ Trung Quốc có vẻ quyết tâm đặt cược vào xuất khẩu để giải quyết các khó khăn.

Trong 11 tháng đầu năm nay, thặng dư thương mại hàng hóa của Trung Quốc đã lần đầu tiên vượt mốc 1.000 tỷ USD, chứng tỏ sức bền của hệ sinh thái sản xuất trước thuế quan của Mỹ.

Đốt tiền

Từ trước nhiệm kỳ thứ hai của Tổng thống Mỹ Donald Trump, Bắc Kinh đã lên kế hoạch trợ giúp các ngành chiến lược bao gồm công nghệ sinh học, robot và xe điện. Giới chức địa phương rót hàng chục tỷ USD vào các ngành mà chính phủ coi trọng. Nhưng phần lớn số tiền đó đã bị lãng phí.

Tại thành phố Hợp Phì, nhà sản xuất xe điện NIO thông báo vào năm 2020 rằng họ sẽ nhận được khoảng 1 tỷ USD từ các nhà đầu tư có liên kết với nhà nước. Trong 4 năm tiếp theo, NIO lỗ hơn 10 tỷ USD, nhưng các cổ đông vẫn đồng ý rót thêm khoảng 500 triệu USD cho công ty vào năm ngoái.

Một vấn đề nghiêm trọng khác là dòng vốn đầu tư công nghệ và trợ cấp của nhà nước đang chảy vào những ngành không tạo ra đủ việc làm. Tờ WSJ cho biết gần 17% người trẻ tuổi tại các đô thị Trung Quốc đang trong tình trạng thất nghiệp.

UBTech, một trong những công ty hàng đầu trong lĩnh vực sản xuất robot hình người, là ví dụ điển hình. Công ty có 2.272 nhân viên vào cuối quý II năm nay, chỉ tăng thêm 259 người so với cuối năm 2023.

Bắc Kinh hiểu rõ những vấn đề trên, nhưng các quan chức vẫn nhấn mạnh tự chủ sẽ là mục tiêu quan trọng trong kế hoạch 5 năm tiếp theo.