Từ “khai mở thị trường” đến tăng trưởng bứt phá

Những năm cuối thập niên 1990, xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang Hoa Kỳ mới chỉ ở giai đoạn khởi đầu, với quy mô rất khiêm tốn. Theo số liệu từ Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu thuỷ sản (Vasep), năm 1997, kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang thị trường này chỉ đạt khoảng 39 triệu USD, chủ yếu là tôm đông lạnh, phản ánh một thị trường mới được “khai mở” sau nhiều năm gián đoạn quan hệ.

Bước ngoặt quan trọng xuất hiện vào năm 2000, khi Việt Nam và Hoa Kỳ ký kết Hiệp định Thương mại Song phương (BTA). Ngay trong năm này, kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang Mỹ đã tăng vọt lên gần 300 triệu USD, mở ra giai đoạn tăng trưởng nhanh và kéo dài suốt hơn hai thập kỷ tiếp theo.

Đến năm 2007, khi Việt Nam chính thức gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), thủy sản Việt Nam bước vào giai đoạn mở rộng mạnh mẽ tại thị trường Mỹ. Kim ngạch xuất khẩu nhanh chóng vượt 700 triệu USD năm 2008, lần đầu cán mốc 1 tỷ USD vào năm 2010 và duy trì ổn định trong khoảng 1,1-1,7 tỷ USD giai đoạn 2011 - 2014.

Giai đoạn 2010 - 2014 được xem là thời kỳ tăng trưởng “nóng” của thủy sản Việt Nam tại Mỹ, khi cả ba nhóm hàng chủ lực gồm tôm, cá tra và cá ngừ đồng loạt bứt phá, đưa tổng kim ngạch năm 2014 lên mức kỷ lục 1,74 tỷ USD.

Động lực mới trong thập niên 2020

Bước sang thập niên 2020, xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang Hoa Kỳ đối mặt với nhiều cú sốc lớn, đặc biệt là đại dịch COVID-19 và đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu. Tuy vậy, thị trường Mỹ vẫn cho thấy vai trò “điểm tựa” quan trọng khi kim ngạch xuất khẩu duy trì ở mức cao.

Năm 2020, xuất khẩu thủy sản sang Mỹ đạt 1,62 tỷ USD; năm 2021 tăng vọt lên 2,05 tỷ USD; và năm 2022 ghi nhận mức đỉnh lịch sử 2,15 tỷ USD. Kết quả này đến từ sự cộng hưởng giữa nhu cầu tiêu dùng tăng mạnh hậu đại dịch tại Mỹ và khả năng thích ứng nhanh của doanh nghiệp thủy sản Việt Nam.

Sau khi Việt Nam và Hoa Kỳ nâng cấp quan hệ lên Đối tác Chiến lược Toàn diện vào tháng 9/2023, thương mại thủy sản chịu tác động từ lạm phát cao, tồn kho lớn và xu hướng thắt chặt chi tiêu của người tiêu dùng Mỹ. Dù vậy, kim ngạch xuất khẩu vẫn duy trì ở quy mô rất lớn, đạt 1,56 tỷ USD năm 2023, phục hồi lên 1,82 tỷ USD năm 2024 và ước đạt gần 1,95 tỷ USD năm 2025.

So với mức xuất phát chỉ 39 triệu USD năm 1997, sau gần 30 năm, xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang Hoa Kỳ đã tăng gần 50 lần, cho thấy sự chuyển mình mạnh mẽ cả về quy mô lẫn vị thế.

Trong suốt 30 năm qua, tôm luôn là mặt hàng dẫn dắt xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang Mỹ. Từ mức hơn 32 triệu USD năm 1997, kim ngạch xuất khẩu tôm đạt đỉnh trên 1,06 tỷ USD vào năm 2014 và duy trì quanh ngưỡng 800 triệu - 1,05 tỷ USD trong các năm gần đây. Riêng năm 2025, kim ngạch xuất khẩu tôm sang Mỹ ước đạt khoảng 814,7 triệu USD.

Cá tra nổi lên mạnh mẽ từ đầu những năm 2000 và đặc biệt bứt phá trong giai đoạn 2010 - 2018, với nhiều năm đạt giá trị từ 300 đến 550 triệu USD. Dù chịu tác động mạnh từ các vụ kiện chống bán phá giá và chi phí tuân thủ ngày càng cao, cá tra vẫn duy trì được quy mô đáng kể, ước đạt trên 330 triệu USD năm 2025.

Cá ngừ là nhóm hàng tăng trưởng bền bỉ, từ mức rất thấp cuối thập niên 1990 lên gần 487 triệu USD năm 2022 và hiện dao động trong khoảng 350 - 390 triệu USD mỗi năm. Bên cạnh đó, các sản phẩm như cá biển khác, cua ghẹ, mực - bạch tuộc và nhuyễn thể có vỏ ngày càng đóng góp tích cực, phản ánh xu hướng đa dạng hóa cơ cấu sản phẩm xuất khẩu.

Song hành với tăng trưởng, thương mại thủy sản Việt Nam - Hoa Kỳ cũng phải đối mặt với nhiều thách thức mang tính hệ thống. Nổi bật nhất là các biện pháp thuế chống bán phá giá đối với tôm và cá tra, kéo dài suốt hơn hai thập niên, khiến chi phí pháp lý và rủi ro thương mại của doanh nghiệp luôn ở mức cao.

Bên cạnh đó, các quy định ngày càng khắt khe của Mỹ như Đạo luật Bảo vệ Động vật có vú ở biển (MMPA), yêu cầu nghiêm ngặt về truy xuất nguồn gốc, bảo vệ môi trường biển và phát triển bền vững tiếp tục tạo áp lực lớn lên chuỗi sản xuất, xuất khẩu của Việt Nam.

Trong bối cảnh chính sách thương mại Mỹ có nhiều điều chỉnh, xu hướng gia tăng các biện pháp phòng vệ thương mại, cùng yêu cầu cao hơn về minh bạch chuỗi cung ứng, trách nhiệm lao động và môi trường đang buộc ngành thủy sản Việt Nam phải tái cấu trúc mạnh mẽ mô hình tăng trưởng.

Thích ứng để phát triển bền vững

Để duy trì vị thế tại thị trường Mỹ trong giai đoạn tới, ngành thủy sản Việt Nam không còn nhiều dư địa cho tăng trưởng theo chiều rộng. Việc nâng cao chất lượng sản phẩm, tăng tính minh bạch trong chuỗi cung ứng, giảm phát thải và số hóa truy xuất nguồn gốc đã trở thành yêu cầu bắt buộc, thay vì lựa chọn.

Vasep phân tích, từ góc độ cấu trúc thị trường, Việt Nam và Hoa Kỳ gần như không cạnh tranh trực tiếp về sản phẩm thủy sản mà mang tính bổ trợ rõ nét. Việc tạo điều kiện thuận lợi hơn cho thủy sản Việt Nam tiếp cận thị trường Mỹ không chỉ mang lại lợi ích cho người tiêu dùng Mỹ, mà còn mở rộng cơ hội để Việt Nam gia tăng nhập khẩu đậu nành, ngũ cốc và nguyên liệu từ Mỹ phục vụ nuôi trồng thủy sản, qua đó hình thành chuỗi giá trị hai chiều.

Tại Diễn đàn Thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ tổ chức sáng 10/12, đại diệnVụ Phát triển thị trường nước ngoài cho biết, 30 năm sau khi bình thường hóa quan hệ (1995 - 2025), hợp tác kinh tế - thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ đã phát triển mạnh mẽ dựa trên các cột mốc quan trọng: Hiệp định Thương mại song phương năm 2000 (BTA), Việt Nam gia nhập WTO năm 2007, thiết lập Đối tác chiến lược toàn diện năm 2023 và nỗ lực hướng tới Hiệp định Thương mại đối ứng công bằng và cân bằng năm 2025.

Thương mại hai chiều tăng hơn 330 lần, đạt 149,5 tỷ USD năm 2024, thể hiện sự gắn kết sâu rộng của chuỗi cung ứng và vai trò then chốt của thị trường Hoa Kỳ đối với xuất khẩu Việt Nam.

Ông Nguyễn Hoài Nam, Tổng thư ký Vasep cho biết, cộng đồng doanh nghiệp thủy sản hiện nay có khoảng hơn 400 doanh nghiệp đang xuất khẩu vào Hoa Kỳ. Trong 30 năm bình thường hóa quan hệ, kim ngạch xuất khẩu hai chiều đã liên tục tăng. Người tiêu dùng Hoa Kỳ rất ưa chuộng các sản phẩm thủy sản Việt Nam.

“Cộng đồng doanh nghiệp thủy sản cũng như Vasep đánh giá cao mối quan hệ chính trị và thương mại trong lĩnh vực thủy sản đối với Hoa Kỳ. Chúng tôi mong rằng những vấn đề hiện nay đang đặt ra khó khăn cho doanh nghiệp hai phía sẽ sớm được giải quyết thông qua những cuộc trao đổi giữa chính phủ hai bên”, ông Nam kỳ vọng.