“Thẻ vàng” IUU là gì?

Theo thuật ngữ quốc tế, IUU (Illegal, Unrepoted and Unregulated Fishing) nghĩa là hoạt động đánh bắt cá trái phép, không báo cáo và không được quản lý. Quy định này bao gồm 3 tiêu chuẩn với những hải sản nhập khẩu vào EU.

Đầu tiên là hoạt động đánh bắt cá trái phép, nghĩa là các tàu cá đánh bắt thủy sản ở những vùng biển trái phép hoặc cấm đánh bắt. Những tàu cá không được cấp phép đánh bắt cá hay vi phạm quy định khai thác hải sản của quốc gia, quốc tế cũng bị liệt vào nhóm trên. Số liệu của Tổ chức Nông lương quốc tế (FAO) cho thấy đánh bắt cá trái phép khiến thế giới mất khoảng 23 tỷ USD mỗi năm.

Tiếp đó, IUU quy định những hoạt động khai thác hải sản cần được báo cáo với các cơ quan chức năng nhằm tuân thủ những quy định của pháp luật trong nước lẫn quốc tế. Yếu tố cuối cùng yêu cầu các tàu đánh cá treo cờ của một quốc gia nào đó và không được khai thác quá mức, đánh bắt cá con hay tàn phá nguồn thủy sản của một khu vực.

Nghe có vẻ phi thực tế khi người tiêu dùng thường chỉ quan tâm đến chất lượng, giá cả của hải sản khi mua. Dẫu vậy, EU lại cộng tác chặt chẽ với các quốc gia ngoài liên minh nhằm mở rộng ảnh hưởng của IUU. Theo các nhà hoạch định chính sách, IUU giúp các nhà đánh bắt hải sản hợp pháp có thể cạnh tranh công bằng hơn với những tàu cá khai thác trái phép.

Thêm vào đó, EU cho rằng việc đánh bắt quá đà ở 1 vùng biển có thể ảnh hưởng đến hệ sinh thái của những vùng biển khác, qua đó tác động đến nguồn lợi thủy sản của khu vực này.

Bởi vậy, thị trường EU cấp giấy phép IUU cho tất cả các lô hàng hải sản xuất nhập khẩu qua nơi đây. Kể từ năm 2010, những quy định về IUU yêu cầu tất cả những lô hàng hải sản nhập khẩu vào thị trường EU phải kê khai thông tin về loài cá đánh bắt, địa điểm khai thác, ngày bắt và loại tàu đánh bắt cùng tất cả những phương tiện tham gia.

Tất nhiên họ không thể kiểm tra hết được xuất xứ mà chỉ thí điểm. Nếu tỷ lệ vi phạm thấp thì không sao, nhưng nếu tỷ lệ cao thì EU sẽ kiểm tra toàn bộ lô hàng của nơi xuất xứ trong vòng ít nhất 6 tháng, hay còn gọi là phạt thẻ vàng.

Trong trường hợp tình hình đánh bắt hải sản của nước xuất xứ được cải thiện theo quy định IUU, thẻ vàng sẽ bị dỡ bỏ. Ngược lại, nếu không có gì cải thiện thì những lô hàng hải sản từ các quốc gia này sẽ bị phạt thẻ đỏ, nghĩa là bị cấm nhập khẩu vào thị trường EU, đồng thời bị đưa vào danh sách theo dõi.

Từ năm 2012 đến nay, có 27 nước đã bị Ủy ban châu Âu (EC) cảnh báo thẻ (trong đó: có 21 nước bị cảnh báo “thẻ vàng” và 06 nước bị áp dụng biện pháp “thẻ đỏ”). Đến nay, đã có 03 nước gỡ được “thẻ đỏ”, 14 nước gỡ được “thẻ vàng” trong đó có 02 nước ở Đông Nam Á là Thái Lan và Philippines. Ngày 23/10/2017, Ủy ban châu Âu (EC) cảnh báo “thẻ vàng” đối với hải sản Việt Nam.

“Thẻ vàng” IUU có tác động kinh tế như thế nào với ngành thủy sản

Xuất khẩu thủy sản của Việt Nam trong những năm gần đây dao động từ 8,5 đến gần 9 tỷ USD/năm; trong đó thủy sản nuôi trồng đóng góp từ 60-65%, thủy sản khai thác chiếm từ 35-40% giá trị.  

Là nước xuất khẩu thủy sản đứng thứ 3 trên thế giới, những năm gần đây, Việt Nam đã chú trọng đến việc phát triển bền vững ngành thủy sản. Tuy nhiên, với đặc thù nghề cá nhỏ lẻ, Việt Nam đang phải đối diện với một thách thức lớn liên quan đến cảnh báo thẻ vàng IUU (chống khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định) của Ủy ban châu Âu (EC) từ tháng 10/2017.    

So sánh kết quả xuất khẩu 2017 - 2019, sau 2 năm chịu tác động từ "thẻ vàng" IUU, kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang thị trường các nước thuộc Liên minh châu Âu (EU) giảm 12%, tương đương 183,5 triệu USD.

Tổng kim ngạch xuất khẩu các mặt hàng thủy sản giảm trên 10% sau 2 năm, tương đương giảm 43 triệu USD, trong đó, bạch tuộc giảm mạnh nhất 37%, nhuyễn thể hai mảnh vỏ giảm 11%, cá ngừ giảm gần 2%, cua giảm 11%. Xuất khẩu các sản phẩm nuôi trồng sang EU cũng giảm 13% từ năm 2017 đến năm 2019.

Xu hướng giảm này tiếp tục kéo dài hơn nữa vào năm 2020, đặc biệt do bị tác động kép bởi dịch COVID-19, thẻ vàng IUU và Brexit, xuất khẩu thủy sản sang thị trường này giảm 5,7% so với năm 2019, chỉ đạt 959 triệu USD.

Kể từ năm 2019, EU đã tụt từ vị trí thứ 2 xuống vị trí thứ 4 trong các thị trường nhậu khẩu thủy sản Việt Nam, sau Mỹ, Nhật Bản và Trung Quốc. Tuy nhiên, EU vẫn là thị trường lớn có tính định hướng và chi phối đối với các thị trường khác và là đối tác quan trọng với ngành thủy sản Việt Nam.

Theo kết quả nghiên cứu từ báo cáo cho thấy, các sản phẩm thủy sản khai thác chịu tác động trực tiếp từ các Quy định IUU và cảnh báo "thẻ vàng" IUU, trong khi sản phẩm thủy sản nuôi trồng bị ảnh hưởng gián tiếp. Trong trường hợp bị EC phạt "thẻ đỏ", tác động trước mắt và trực tiếp nhất đối với thủy sản Việt Nam sẽ là lệnh cấm thương mại của EC nếu Việt Nam không đáp ứng các quy định về chống khai thác thủy sản IUU.

Khi đó, ước tính ngành thủy sản Việt Nam sẽ tổn thất khoảng 480 triệu USD mỗi năm nếu mất thị trường EU, trong đó, ước tính tổn thất từ hải sản khai thác, bao gồm cá ngừ, cá kiếm, nhuyễn thể, mực, bạch tuộc và các loài hải sản khác khoảng 387 triệu USD mỗi năm.

Các tác động gián tiếp đối với thủy sản nuôi trồng có nguyên do từ việc giảm sút uy tín, gánh nặng kiểm soát hải quan ngày càng tăng và việc không tận dụng được thuế quan ưu đãi của Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam-Liên minh Châu Âu (EVFTA).

Ngành thủy sản nuôi trồng có thể mất khoảng 93 triệu USD do các tác động gián tiếp. Về trung hạn, nếu lệnh cấm kéo dài trong 2 - 3 năm có thể gây gián đoạn xuất khẩu thủy sản Việt Nam, trong đó khai thác thủy sản sẽ bị thu hẹp ít nhất 30% về quy mô sản lượng. Tuy nhiên, nếu Việt Nam sớm gỡ được "thẻ vàng" IUU, tận dụng được các ưu đãi thuế quan và thay đổi thể chế từ EVFTA thì cơ hội phục hồi và hướng tới mục tiêu tăng xuất khẩu thủy sản sang thị trường EU tới 1,2-1,4 tỷ USD trong những năm tới là hoàn toàn khả thi.

Điều này cho thấy cần có những giải pháp hợp lý, hiệu quả để sớm khắc phục thẻ vàng, đưa ngành thủy sản hướng tới mục tiêu tăng trưởng xuất khẩu hàng năm từ 7 - 9% và đạt 16 - 18 tỷ USD kim ngạch xuất khẩu vào năm 2030, cũng như hỗ trợ nghề cá bền vững.

Thanh Hóa hành động quyết liệt

Sau gần 4 năm trôi qua kể từ khi EC rút "thẻ vàng" đối với xuất khẩu thủy sản của Việt Nam (ngày 23/10/2017), phía EC đã đánh giá cao và ghi nhận sự cam kết, quyết tâm chính trị và nỗ lực của Việt Nam trong triển khai các giải pháp chống khai thác bất hợp pháp (IUU).

Cảnh báo “thẻ vàng” của Ủy ban châu Âu (EC) đối với xuất khẩu thủy sản của Việt Nam được dỡ bỏ hay không phụ thuộc rất lớn từ chính ý thức, trách nhiệm của mỗi chính quyền địa phương có biển và các ngư dân tham gia khai thác hải sản. Thực tế, vấn đề nổi cộm hiện nay, đó là cần giải quyết dứt điểm vấn đề tàu cá vi phạm khai thác, đánh bắt bất hợp pháp, không khai báo, không theo quy định (IUU).

Sau khi EC có cảnh báo “thẻ vàng” đối với hoạt động khai thác IUU, UBND tỉnh Thanh Hóa đã thành lập và kiện toàn ban chỉ đạo, tổ giúp việc về chống khai thác IUU. Ngành nông nghiệp, lực lượng biên phòng tuyến biển, Công an tỉnh Thanh Hóa và các địa phương ven biển, căn cứ chức năng, nhiệm vụ được giao đã ban hành nhiều văn bản, kế hoạch thực hiện các biện pháp chống khai thác IUU. Để phù hợp với tình hình diễn biến của dịch bệnh COVID-19, các sở, ngành cấp tỉnh đã đổi mới hình thức thông tin, tuyên truyền phù hợp với thực tế ở các địa phương ven biển. Từ năm 2020 đến 31/8/2021, toàn tỉnh Thanh Hóa đã tổ chức 21 lớp tập huấn, phát 31.000 tờ rơi, 66 tờ phướn, treo 30 băng rôn tại các cảng cá về các nội dung chống khai thác IUU.

Ban quản lý các cảng cá thường xuyên phát thanh trên hệ thống loa của cảng, tuyên truyền trực tiếp cho thuyền trưởng/chủ tàu cá khi tàu cập cảng. Chủ tàu cá và ngư dân đã cơ bản chấp hành các quy định về khai thác và bảo vệ nguồn lợi thủy sản. Trong 3 năm qua, trên địa bàn tỉnh không có tàu cá khai thác hải sản trái phép ở vùng biển nước ngoài bị bắt giữ. Công tác đánh dấu tàu cá trên 12m theo quy định tại các huyện Hậu Lộc, Quảng Xương, Hoằng Hóa, thị xã Nghi Sơn và TP. Sầm Sơn đạt 96,1%.

Nhằm tháo gỡ khó khăn cho ngư dân lắp đặt thiết bị giám sát hành trình, ngày 17/7/2021, HĐND tỉnh Thanh Hóa đã ban hành Nghị quyết số 21/2021/NQ-HĐND về việc cơ chế, chính sách hỗ trợ mua thiết bị giám sát hành trình và phí thuê bao dịch vụ thiết bị cho chủ tàu cá có chiều dài từ 15m trở lên trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa.

Theo đó, mức hỗ trợ mua thiết bị giám sát hành trình là 10 triệu đồng/tàu cá và hỗ trợ phí thuê bao dịch vụ thiết bị giám sát hành trình tàu cá 300.000 đồng/tháng/tàu cá... Cùng với sự vào cuộc quyết liệt của các ngành liên quan, các địa phương ven biển và sự đồng hành của ngư dân, toàn tỉnh đã thực hiện lắp đặt thiết bị giám sát hành trình cho 100% tàu cá có chiều dài từ 15m trở lên thường xuyên tham gia khai thác hải sản trên biển.

Ban quản lý các cảng cá đã từng bước khắc phục những hạn chế mà Tổng cục Thủy sản chỉ ra trong các đợt kiểm tra, như: Việc ghi thông tin tàu cá cập cảng, sản lượng hải sản cập cảng, thu nhật ký khai thác... Hiện toàn tỉnh đã nhập 3.079 tàu cá vào Hệ thống cơ sở dữ liệu nghề cá quốc gia (Vnfishbase); trong đó, 813 tàu cá có chiều dài từ 6m đến dưới 12m, 2.266 tàu cá có chiều dài từ 12m trở lên.

Cập nhật kết quả đăng kiểm, giấy phép khai thác thủy sản, tàu ra vào cập cảng, sản lượng hải sản qua cảng vào Vnfishbase. Các lực lượng có liên quan của tỉnh đã chủ động phối hợp tuần tra, kiểm tra, kiểm soát tàu cá tại các cửa lạch, trên biển chấp hành các quy định về khai thác và bảo vệ nguồn lợi thủy sản, chống khai thác IUU. Trong 8 tháng năm 2021, các lực lượng có liên quan của tỉnh Thanh Hóa đã tổ chức 96 đợt tuần tra, kiểm soát, kiểm tra 563 tàu, xử lý 83 tàu; trong đó, nhắc nhở 28 tàu, xử phạt 55 tàu. Đồng thời, tổ chức xác minh thông tin 4 tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài bị nhắc nhở, lập danh sách để có phương án quản lý phù hợp.

Để chuẩn bị tốt các nội dung, điều kiện để sẵn sằng đón tiếp và làm việc với đoàn kiểm tra của EC, các sở, ngành, đơn vị liên quan và UBND các huyện, thị xã, thành phố ven biển đang tiếp tục công tác tuyên truyền, giáo dục, nâng cao nhận thức cộng đồng; tổ chức các lớp tập huấn về Luật Thủy sản, các văn bản hướng dẫn thi hành luật và các quy định về chống khai thác IUU đến ngư dân, chủ tàu, các tổ chức, đơn vị liên quan đến hoạt động khai thác hải sản; hoàn thành lắp đặt thiết bị giám sát sát hành trình trên tàu cá có chiều dài từ 15m trở lên... Tích cực thanh tra, kiểm tra, giám sát các tổ chức, cá nhân trực tiếp thực hiện nhiệm vụ chống khai thác IUU; gắn trách nhiệm người đứng đầu cấp ủy, chính quyền các cấp, các sở, ban, ngành và lực lượng chức năng liên quan trong công tác chỉ đạo, điều hành và xử lý nghiêm tổ chức, cá nhân thiếu tinh thần, trách nhiệm trong công tác chống khai thác IUU gây ảnh hưởng đến nỗ lực gỡ “thẻ vàng“ của EC.

Hướng dẫn các chủ tàu cá hoàn thành việc đăng kiểm, giấy phép khai thác thủy sản, kẻ biển số, đánh dấu tàu cá, ghi nộp nhật ký, báo cáo khai thác hải sản; hoàn thành lắp đặt và duy trì hoạt động của thiết bị giám sát tàu cá theo quy định. Theo dõi, giám sát chặt chẽ hoạt động khai thác hải sản trên biển và tàu cá tại cảng; kiên quyết không cho các tàu cá hoạt động trên biển khi không đủ các thủ tục, giấy tờ, trang thiết bị theo quy định. Xử lý nghiêm tàu cá vi phạm các quy định về chống khai thác IUU. Thường xuyên trao đổi thông tin, lập danh sách tàu cá có nguy cơ cao của địa phương gồm các tàu hoạt động ngoài tỉnh, tàu hết hạn giấy phép khai thác, tàu chưa lắp thiết bị giám sát hành trình, tàu có hành vi khai thác sai vùng, vượt ranh giới... Phối hợp với các bộ, ngành Trung ương triển khai nâng cấp, sửa chữa, trang bị cơ sở vật chất, trang thiết bị tại các cảng cá để phục vụ cho công tác xác nhận, truy xuất nguồn gốc hải sản từ khai thác, đảm bảo theo quy định của pháp luật, sớm khắc phục, ngăn chặn và chấm dứt các hành vi khai thác IUU.

Ngay ngày 7/9, Thủ tướng Phạm Minh Chính chủ trì cuộc họp trực tuyến về chống khai thác hải sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU). Cuộc họp được kết nối trực tuyến tới 28 tỉnh, thành phố ven biển, 136 quận, huyện, thị xã và 675 xã, phường, thị trấn.

Thủ tướng nhấn mạnh, cấp tỉnh, huyện phải lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức thực hiện, tăng cường giám sát, kiểm tra; cấp thực thi chính vẫn là xã, phường, thị trấn trên cơ sở chức năng nhiệm vụ quyền hạn với phương châm” người dân vừa là chủ thể, là trung tâm”.

Phải chăm lo cho nhân dân, tạo điều kiện, cơ hội cho nhân dân, đồng thời tuyên truyền, vận động người dân thực thi nghiêm túc các quy định, nâng cao đời sống của người dân, góp phần phát triển kinh tế xã hội địa phương, cùng cả nước phát triển kinh tế - xã hội, bảo vệ nguồn lợi thủy sản, bảo vệ môi trường, góp phần vào hòa bình, ổn định, hợp tác, phát triển trong khu vực và trên thế giới.

“Nâng cao nhận thức, thống nhất và quyết tâm hành động, tổ chức thực hiện thật tốt, hướng dẫn nhân dân cùng làm để chậm nhất cuối năm nay, các hiện tượng vi phạm, tiêu cực chấm dứt, cùng EU gỡ thẻ vàng, đưa hoạt động khai thác thủy sản trở lại lành mạnh, phù hợp luật pháp, thông lệ quốc tế, phù hợp lợi ích chính đáng của đất nước ta nói chung và của ngư dân nói riêng”, Thủ tướng nhấn mạnh.